Çocuklara Davranış ve Alışkanlık Kazandırmada Kademeli Yaklaşma ve Sistematik Duyarsızlaştırma

MAKALEYİ SESLİ DİNLE Getting your Trinity Audio player ready...

Alışkanlıklar, çocuğun günlük yaşamındaki verimliliğini, mutluluğunu ve başarısını doğrudan etkileyen unsurlardır. Yeni bir davranış kazandırmak veya mevcut olumsuz alışkanlıklardan kurtulmak, çocuğun motivasyonu, çevresel faktörler ve kullanılan tekniklerin etkinliği ile yakından ilişkilidir. Bu bağlamda, kademeli yaklaşma ve sistematik duyarsızlaştırma, çocuğun alışkanlık edinme sürecini kolaylaştıran ve kalıcılığı artıran bilimsel yöntemlerdir. Kademeli yaklaşma, davranışın küçük ve yönetilebilir adımlara bölünerek çocuğun başarı hissinin artırılmasını sağlarken; sistematik duyarsızlaştırma, çocuğun kaygı duyduğu durumlara karşı aşamalı olarak maruz bırakılması ve bu süreçte gevşeme tekniklerinin uygulanmasını içerir.

Kademeli yaklaşma, çocuğun ulaşmak istediği hedef davranışı küçük adımlara bölerek, her adımın başarılmasını ödüllendiren bir tekniktir. Bu yöntemde, çocuğun mevcut seviyesinden başlanarak, davranışın basamak basamak geliştirilmesi sağlanır. Örneğin, bir çocuğa düzenli kitap okuma alışkanlığı kazandırmak için önce kitapları inceleme, ardından kısa süreli okuma ve daha sonra günlük belirli bir süre okuma hedefleri belirlenebilir. Başlangıçta küçük ve yönetilebilir hedefler koymak, çocuğun motivasyonunu artırırken, başarının zamanla içselleştirilmesini sağlar. Bu yöntemin en önemli avantajı, çocuğun stres yaşamadan, sürece uyum sağlamasına imkân tanımasıdır.

Diğer yandan, sistematik duyarsızlaştırma, özellikle kaygı ve korku temelli davranışların aşamalı olarak azaltılmasını hedefler. Bu yöntemde çocuk, korktuğu ya da kaçındığı durumlarla küçük adımlarla yüzleştirilirken, aynı zamanda gevşeme teknikleri uygulanarak stres düzeyi düşürülür. Örneğin, kedi korkusu olan bir çocuk önce kedi resimlerine bakarak, ardından uzaktan bir kediyi gözlemleyerek ve son olarak fiziksel olarak kediye yaklaşarak bu korkusunu aşabilir. Çocuğun kaygı seviyesine göre aşamalar belirlenerek sürecin kontrollü bir şekilde yönetilmesi, alışkanlık kazanımının kalıcı olmasını sağlar.

Sonuç olarak, kademeli yaklaşma ve sistematik duyarsızlaştırma yöntemleri, çocuğun yeni davranışlar edinmesini sağlarken, kaygı ve başarısızlık korkusunu minimize eden etkili stratejilerdir. Özellikle çocuklarda ve ergenlerde bu tekniklerin bilinçli uygulanması, uzun vadeli ve sağlıklı alışkanlıkların yerleşmesine katkıda bulunur. Çocuğun yetenekleri ve hızına göre kişiselleştirilmiş bir yaklaşım benimsenerek, alışkanlık kazandırma süreci daha verimli hale getirilebilir.

1. Kademeli Yaklaşma

Tanımı

Kademeli yaklaşma (shaping), çocuğun bir hedef davranışı kazanmasını sağlamak için bu davranışı oluşturan küçük adımları sistematik bir şekilde pekiştirme yöntemiyle destekleyen bir tekniktir. Davranış bilimlerinde sıkça kullanılan bu yöntem, çocuğun başarması gereken karmaşık ya da zorlayıcı bir davranışı daha yönetilebilir parçalara bölerek öğrenmeyi kolaylaştırır. Çocuk, süreç boyunca kademeli olarak ilerlerken, her bir başarı adımı ödüllendirilir ve motivasyonu artırılır. Bu yöntem, özellikle çocuk eğitimi, terapi süreçleri ve alışkanlık geliştirmede oldukça etkilidir.

Uygulama Adımları

1. Hedef Davranışın Belirlenmesi:
   Öncelikle çocuğun kazanması istenen davranışın somut, ölçülebilir ve ulaşılabilir olması gerekir. Davranışın başarı kriterleri net bir şekilde tanımlanmalı ve gözlemlenebilir olmalıdır. Örneğin, “ödev yapmak” genel bir hedef iken, “günde 30 dakika boyunca ödev yapma alışkanlığı kazanmak” daha net bir hedef olarak belirlenebilir.
2. Başlangıç Seviyesinin Belirlenmesi:
   Çocuğun mevcut durumu değerlendirilerek, hangi noktadan başlanacağı belirlenmelidir. Çocuğun konuya olan ilgisi, motivasyon düzeyi ve önceki deneyimleri dikkate alınarak gerçekçi bir başlangıç seviyesi oluşturulmalıdır. Örneğin, hiç ödev yapmayan bir çocuğa doğrudan 30 dakika boyunca çalışmasını beklemek yerine, onun ilk olarak çalışma ortamına alışması sağlanmalıdır.
3. Adımların Küçük Parçalara Ayrılması:
   Hedef davranış, çocuğun baş edebileceği küçük ve ulaşılabilir adımlara bölünmelidir. Bu adımlar, çocuğun gelişim düzeyine ve öğrenme hızına göre belirlenmelidir. Küçük basamaklarla ilerlemek, çocuğun başarma hissini artırarak daha büyük hedeflere ulaşmasını sağlar.
4. Pekiştirme Kullanımı:
   Her başarılı adımda çocuğun motivasyonunu artırmak ve süreci devam ettirmek için uygun pekiştirmeler (ödül, takdir, kısa molalar) kullanılmalıdır. Pekiştirme yöntemleri çocuğun ilgi ve tercihine göre çeşitlendirilmelidir. Örneğin, ödev masasının başına oturan bir çocuğa sözlü bir takdir (“Harika, çok güzel bir başlangıç yaptın!”) verilebilirken, daha büyük adımlarda maddi olmayan ödüller (favori bir kutu oyunu süresi) de eklenebilir.
5. Adım Adım İlerleme:
   Her adımda çocuğun ilerlemesi gözlemlenmeli ve değerlendirilmelidir. Çocuk bir aşamada yeterli başarı sağladıktan sonra bir sonraki aşamaya geçilmelidir. Eğer çocuk bir aşamada zorlanıyorsa, o adım pekiştirilerek süreklilik sağlanmalı, ilerleme temposu çocuğun hızına göre ayarlanmalıdır.

Örnek Uygulama: Çocuğun Her Gün Düzenli Olarak Ödev Yapması

Hedef Davranış: Çocuğun her gün düzenli olarak 30 dakika ödev yapma alışkanlığı kazanması.

Adım 1: Masaya oturmasını sağlamak.

• Uygulama: Çocuk ödev masasına oturduğunda onu motive etmek ve pekiştirmek.
• Pekiştirme: “Bugün masaya oturduğun için harika bir iş çıkardın!”
• Süre: İlk hafta boyunca günde 5 dakika masada oturması sağlanır.

Adım 2: Masada 5 dakika kitap açmasını sağlamak.

• Uygulama: Çocuğun bir kitabı açarak içeriğine göz atmasını teşvik etmek.
• Pekiştirme: “Kitabını açtığın için çok sevindim, harikasın!”
• Süre: 3 gün boyunca 5 dakikalık kitap açma süresi uygulanır.

Adım 3: Masada 5 dakika ödev yapmasını sağlamak.

• Uygulama: Çocuğun ödevin başına geçip 5 dakika boyunca basit sorular çözmesi istenir.
• Pekiştirme: Çocuğa küçük bir mola verilerek, sevdiği bir etkinliği yapması için zaman tanınabilir.
• Süre: 3 gün boyunca her gün 5 dakika ödev yapması sağlanır.

Adım 4: Ödev süresinin kademeli olarak artırılması.

• Uygulama: Her hafta ödev süresi 5 dakika artırılarak, çocuğun alışkanlık kazanması desteklenir.
• Pekiştirme: “Bugün 10 dakika boyunca ödev yaptın, harika gidiyorsun!”
• Süre: 4 hafta sonunda 30 dakikaya ulaşılması hedeflenir.

Adım 5: Sürekliliği sağlamak.

• Uygulama: Çocuk 30 dakika ödev yapmaya alıştıktan sonra bu davranışın günlük bir rutin haline gelmesi için desteklenir.
• Pekiştirme: Haftalık başarılar ödüllendirilerek motivasyon korunur.
• Örnek: Başarıyla tamamlanan her hafta sonunda ödül ya da bir etkinlik planlanabilir.

Kademeli Yaklaşmanın Avantajları

1. Özgüven Artışı: Küçük başarılar çocuğun kendine olan güvenini artırır.
2. Motivasyon Sağlama: Sürekli pekiştirme çocuğun ilgisini ve motivasyonunu sürdürmesine yardımcı olur.
3. Kişiselleştirilmiş Eğitim: Her çocuğun farklı öğrenme hızı olduğundan, kişiye özel bir süreç sağlanabilir.
4. Kaygının Azaltılması: Büyük ve zorlayıcı hedefler yerine küçük adımlarla ilerleme, kaygıyı en aza indirir.
5. Kalıcı Alışkanlıklar: Yavaş ve istikrarlı bir şekilde kazanılan davranışlar, daha kalıcı hale gelir.

Kademeli yaklaşma, çocuğun davranışları kolaylıkla öğrenmesini sağlamak ve süreci yönetilebilir hale getirmek için etkili bir yöntemdir. Adım adım ilerleyerek çocuğun başarma duygusunu yaşaması ve davranışın kalıcı hale gelmesi sağlanır. Bu yöntem, anne babalar, öğretmenler ve danışmanlar tarafından çocukların öğrenme süreçlerinde yaygın olarak kullanılmalıdır.

2. Sistematik Duyarsızlaştırma

Tanımı

Sistematik duyarsızlaştırma, çocuğun korku veya kaygı duyduğu bir duruma aşamalı olarak maruz bırakılması yoluyla, bu korkunun azaltılmasını ve çocuğun başa çıkma becerilerini geliştirmesini hedefleyen bir davranışsal yöntemdir. Bu yöntem, çocuğun korku kaynağıyla doğrudan yüzleşmesi yerine, küçük ve kontrollü adımlarla duyarsızlaştırılmasını sağlar. Çocuk, gevşeme teknikleriyle desteklenen aşamalar sayesinde korkularını daha kolay yönetebilir ve zamanla bu duruma karşı duyarsız hale gelir.

Uygulama Adımları

1. Korku Hiyerarşisi Oluşturma:
   Korkulan duruma ilişkin çocuğun kaygı seviyesine göre en hafiften en yoğun seviyeye kadar bir liste hazırlanır. Bu liste, çocuğun rahat hissettiği durumlardan başlayarak, en fazla korku hissettiği duruma kadar sıralanır. Korku hiyerarşisi çocuğun kendisiyle birlikte oluşturularak sürecin kişiselleştirilmesi sağlanır.

Örnek: Kedi korkusu olan bir çocuk için şu hiyerarşi oluşturulabilir:

• Kedi fotoğrafına bakma.
• Videoda kedi izleme.
• 10 metre uzaktan kedi görme.
• 5 metre yaklaşma.
• Kediye yaklaşma.
• Kediyi sevme ve fiziksel temas kurma.

2. Gevşeme Tekniklerinin Öğretimi:
   Kaygıyla başa çıkabilmek için çocuğun gevşeme tekniklerini öğrenmesi kritik öneme sahiptir. Bu teknikler çocuğun kendini daha güvende hissetmesine yardımcı olur. Yaygın olarak kullanılan gevşeme teknikleri şunlardır:

• Derin nefes alma: Burundan derin nefes alıp ağızdan yavaşça verme.
• Kas gevşetme egzersizleri: Kasları bilinçli olarak sıkıp gevşetme (örneğin, yumruk sıkma ve bırakma).
• Hayal gücüyle rahatlama: Kişinin kendini huzurlu bir ortamda hayal etmesi (örneğin, bir yeşil alanda yürüdüğünü düşünmesi).
  Bu tekniklerin uygulanması, çocuğun korku hiyerarşisindeki her adımda kaygı seviyesini düşürmesine yardımcı olur.

3. Aşamalı Maruz Kalma:
   Çocuk, hazırlanan korku hiyerarşisine göre aşamalı olarak korkulan nesne ya da durumla karşılaştırılır. Önce en hafif seviyede maruz kalma sağlanır ve çocuğun bu aşamada kendini rahat hissetmesi sağlanır. Zamanla çocuğun duyarsızlaştığı her adım sonrasında bir sonraki aşamaya geçilir. Çocuğun hazır olmadığı bir seviyeye zorlanması kaygıyı artırabileceğinden, sürecin çocuğun hızına uygun ilerlemesi sağlanmalıdır.
4. Pekiştirme ve Geri Bildirim:
   Her aşama başarıyla tamamlandığında çocuk ödüllendirilerek cesaretlendirilir ve sürecin olumlu ilerlemesi sağlanır. Pekiştirme, sözlü övgüler, küçük ödüller veya çocuğun sevdiği etkinliklerle olabilir. Ayrıca, sürecin çocuğa geri bildirimle takip edilmesi, hangi aşamalarda zorlandığı ve hangi tekniklerin işe yaradığı konusunda bilinçlenmesini sağlar.

Örnek Uygulama: Çocuğun Kedi Korkusunu Aşması

1. Korku Hiyerarşisi:
   Çocuğun kedi korkusunu aşması için aşamalar şu şekilde oluşturulabilir:

• Aşama 1: Kedi fotoğraflarına bakma (ilk gün).
• Aşama 2: Kedi videoları izleme (birkaç gün).
• Aşama 3: 10 metre uzaktan kedi görme (açık bir alanda).
• Aşama 4: 5 metre uzaktan kediye bakma (kontrollü ortamda).
• Aşama 5: Kediye 1 metre yaklaşma.
• Aşama 6: Kediyi sevme.

2. Gevşeme Tekniklerinin Uygulanması:

• Fotoğraflara bakmadan önce derin nefes egzersizleri uygulanır.
• Her aşama öncesinde kas gevşetme teknikleri uygulanır.
• Çocuk kendini huzurlu bir ortamda hayal ederek korkuyu zihninde azaltır.

3. Aşamalı Maruz Kalma:
   İlk olarak çocuk kedi resimlerine bakar ve kendini rahat hissedene kadar bu aşamada kalır. Ardından kısa videolar izleyerek duyarsızlaştırma süreci sürdürülür. Çocuk, aşamalı olarak kedilere uzaktan bakmaya başlar ve giderek daha yakın mesafelere yaklaşır.
4. Pekiştirme ve Geri Bildirim:
   Her aşamada çocuğun kendisini rahat hissettiği noktada ödüller verilerek (sevdiği bir oyunu oynama hakkı gibi) motivasyonu artırılır. Aşama ilerledikçe çocuğun korku seviyesi azaltılarak ilerleme sağlanır.

Uygulama Alanları

1. Eğitim Alanında:

• Sınıfta sunum yapma korkusunu aşma.
• Yeni akademik beceriler kazanma konusunda yaşanan kaygının azaltılması.
• Okul fobisi olan çocukların kaygısının giderilmesi.

2. Psikoloji Alanında:

• Sosyal anksiyete bozukluğu olan çocukların insanlarla iletişim kurmayı öğrenmesi.
• Fobilerin (yükseklik, kapalı alan, karanlık vb.) aşılması.
• Özgüven eksikliğinin giderilmesi.

3. Aile ve Çocuk Gelişimi:

• Çocuklarda yemek seçme alışkanlıklarının değiştirilmesi.
• Uyku korkularının azaltılması (karanlık korkusu vb.).
• Bağımsız tuvalet eğitimi kazandırma sürecinde destek sağlama.

4. Sağlık Alanında:

• Sigara bırakma sürecinde nikotin krizlerine aşamalı maruz bırakma.
• Sağlıklı beslenme alışkanlıklarının kazandırılması.
• Aşı ya da kan aldırma korkusunun azaltılması.

Sistematik Duyarsızlaştırmanın Avantajları

• Kişiselleştirilmiş Yaklaşım: Her çocuğun korku seviyesi farklı olduğundan, kişiye özel planlama yapılabilir.
• Kaygının Kontrol Altında Tutulması: Aşamalı ilerleme çocuğun kontrol hissini artırır ve korkuyu hafifletir.
• Güvenli Ortam: Çocuğun kendini güvende hissettiği ortamda çalışarak travma riski minimize edilir.
• Başarı Hissi: Küçük başarılar motivasyonu artırarak çocuğun sürece katılımını destekler.

Sistematik duyarsızlaştırma, istenmeyen davranış ve korkuların aşılmasında etkili ve bilimsel bir yaklaşımdır. Çocuğun kaygılarını aşamalı olarak ele alması ve kontrollü bir şekilde ilerlemesi hem çocuklar hem de yetişkinler için güçlü bir başa çıkma stratejisi sunar. Sabırlı ve bilinçli bir uygulama ile bu yöntem, çocuğun yaşam kalitesini artırmada önemli bir rol oynayabilir.

Sonuç

Kademeli yaklaşma ve sistematik duyarsızlaştırma, çocuğun yeni alışkanlıklar kazanmasında ve korkularını, istenmeyen davranışlarını aşmasında etkili bilimsel yöntemlerdir. Kademeli yaklaşma, çocuğun küçük adımlarla ilerleyerek hedef davranışı kazanmasını sağlarken, sistematik duyarsızlaştırma ise çocuğun korkularıyla aşamalı bir şekilde yüzleşerek kaygısını azaltmayı hedefler. Her iki yöntemin başarısı, sürecin çocuğa özgü planlanması ve aşamaların çocuğun ilerleme hızına göre ayarlanmasına bağlıdır. Bu süreçte çocuğun başlangıç seviyesi doğru bir şekilde belirlenmeli ve uygulamalar çocuğun kendini güvende hissetmesini sağlayacak bir ortamda yapılmalıdır.

Bu yöntemlerin etkinliği, sabır ve kararlılıkla yürütülen sistemli bir çalışmaya dayanmaktadır. Alışkanlık kazanma veya korkularla başa çıkma süreci zaman alabilir ve çocuk, her aşamada farklı duygusal tepkiler verebilir. Bu nedenle, küçük ama sürekli adımların planlı bir şekilde uygulanması büyük önem taşır. Çocuğun her aşamada gösterdiği çaba takdir edilmeli ve olumlu geri bildirimlerle süreç desteklenmelidir. Böylece çocuk, süreç boyunca kendini güvende hisseder ve öğrenme ya da duyarsızlaşma sürecine daha istekli katılır.

Her çocuğun öğrenme ve baş etme süreci farklıdır; dolayısıyla sürecin kişiselleştirilmesi gerekmektedir. Özellikle çocuklar ve gençler söz konusu olduğunda, öğretmenlerin ve anne babaların çocuğun duygusal durumuna duyarlı olmaları önemlidir. Çocuğun korkularının küçümsenmemesi, onun zorlanmadan ilerleyebileceği bir hızda desteklenmesi gereklidir. Süreç boyunca olumsuz deneyimlerden kaçınılmalı, çocuğun kendini güvende hissetmesi sağlanmalıdır. Gerektiğinde esneklik göstererek yeni stratejiler oluşturulmalı ve çocuğun ihtiyaçları göz önünde bulundurulmalıdır.

Sonuç olarak, kademeli yaklaşma ve sistematik duyarsızlaştırma yöntemleri, çocuğun yaşam kalitesini artırmak için güçlü araçlardır. Bu teknikler, çocuğun hem psikolojik hem de davranışsal gelişimini destekleyerek özgüvenini artırabilir. Aileler, öğretmenler ve danışmanlar, bilinçli ve sabırlı bir yaklaşımla çocuğun gelişimini desteklemeli ve bu sürecin uzun vadeli bir yatırım olduğu bilinciyle hareket etmelidir. Küçük ama kararlı adımların birleşimi, çocuğun kendine olan güvenini artırarak uzun vadede kalıcı ve sağlıklı alışkanlıklar geliştirmesine yardımcı olacaktır. Kademeli yaklaşma ile istendik davranışların kazandırılması; sistematik yaklaşma ile istenmedik davranışların ortadan kaldırılması ile ideal çocuk yetiştirilecektir.

Adnan Kalkan

adnankalkan01@gmail.com